“Không sợ đế quốc Mỹ, chỉ sợ sốt rét”
|
Thanh hao hoa vàng, còn được gọi là thanh cao hoa vàng, thanh hao, thanh cao, thảo cao, ngải si, ngải hôi, ngải đắng... Ảnh: TL
|
Theo nhiều tài liệu, trong cuộc chiến chống Mỹ những năm 60 thế kỷ 20, bộ đội Việt Nam và các chuyên gia quân sự Trung Quốc bị sốt rét tấn công rất dữ dội. GS Zhou Yiqing, nhà khoa học Trung Quốc từng sang Việt Nam thời đó để nghiên cứu về sốt rét, hồi tưởng: “Dọc đường mòn Hồ Chí Minh là những trận mưa bom dữ dội của lực lượng Hoa Kỳ đổ xuống và tôi đã chứng kiến sốt rét làm tiêu hao một nửa sức mạnh chiến đấu của bộ đội Việt Nam, thậm chí giảm đến 90% sức mạnh một khi binh lính bị lên cơn sốt rét. Khi đó, ngoài chiến trường bộ đội thường nói: “Chúng tôi không sợ đế quốc Mỹ mà chỉ sợ bệnh sốt rét”, cho dù sự thật là căn bệnh này gây thiệt hại cho cả hai bên”. Sốt rét khủng khiếp như thế vì theo giới y học, ký sinh trùng sốt rét đã kháng với chloroquine, loại thuốc chữa sốt rét phổ biến thời đó.
Trước tình hình này, Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã nhờ Trung Quốc nghiên cứu tìm ra một loại thuốc chữa sốt rét hữu hiệu. Trong một bài viết đăng trên tạp chí Cell năm qua, hai tác giả Louis H. Miller và Xinzhuan Su của viện Dị ứng và bệnh nhiễm trùng quốc gia Hoa Kỳ, viết: “Chính phủ Trung Quốc đã họp tại Bắc Kinh ngày 23.5.1967 để tìm kiếm một loại thuốc chữa sốt rét hữu hiệu. Kết quả là một chương trình nghiên cứu sốt rét tuyệt mật cấp quốc gia ra đời, gọi là Dự án 523, quy tụ hơn 500 nhà khoa học thuộc 60 phòng thí nghiệm khác nhau”.
Là một thành viên trong nhóm nghiên cứu, GS Zhou Yiqing nói: “Chúng tôi được chia thành hai nhóm, một nhóm theo đuổi chế tạo thuốc từ các chất hoá học, một nhóm đi vào hướng y học cổ truyền. Trong nhóm sau, các chuyên gia xem xét một loạt những cây cỏ được lưu truyền trong dân gian hoặc ghi chép trong y văn cổ có tác dụng chữa sốt rét. Chúng tôi chia nhau đến tận các làng bản xa xôi để hỏi người dân về những bài thuốc bí mật chữa sốt bằng thảo dược. Cuối cùng cây thanh hao hoa vàng (tên Latinh là Artemisia annua) được “chọn mặt gửi vàng” để tập trung nghiên cứu sâu hơn”.
Ra đời trong vất vả và tranh cãi
Tác dụng cắt sốt của thanh hao hoa vàng được ghi nhận trong những cổ mộ thời Hán và được dân gian nước này công nhận qua nhiều thế kỷ. Năm 340, lần đầu tiên cây thuốc này được Cát Hồng, một danh y thời Đông Tấn, mô tả có tác dụng chữa sốt rét.
|
Giải “Nobel Hoa Kỳ” cho GS Tu Youyou
Tháng 9.2011, GS Tu Youyou (ảnh) đã được quỹ Lasker của Mỹ trao tặng giải Nghiên cứu y học lâm sàng Lasker DeBakey. Đây là một phần thưởng danh giá được mệnh danh giải “Nobel Hoa Kỳ”, vì từ ngày thành lập vào năm 1945 đến nay, 81 người đoạt giải này đã giành giải Nobel sau đó, trong đó có 29 người trong hai thập kỷ qua. Trong lời mở đầu bài diễn văn chúc mừng GS Tu, lúc này đã 81 tuổi, ban tổ chức nói: “Trong lịch sử y học lâm sàng, chúng ta không thường xuyên có được một khám phá đã làm dịu nỗi đau và tai hoạ cho hàng trăm triệu người cũng như cứu sống vô số người, đặc biệt là trẻ em, ở hơn 100 quốc gia”.
|
Trong các phòng thí nghiệm của Dự án 523, chiết xuất của thanh hao hoa vàng tiêu diệt được ký sinh trùng sốt rét trên chuột, nhưng các nhà nghiên cứu muốn biết nhiều hơn: hoạt chất nào đã làm điều này? Trong tự nhiên, cây trồng nào có nhiều hoạt chất đó nhất? Liệu hoạt chất đó có băng qua hàng rào máu – não để chữa trị được bệnh sốt rét thể não? Hoạt chất có tác dụng dưới dạng toạ dược, thuốc uống và thuốc tiêm tĩnh mạch hay không?
Hàng loạt câu hỏi được đặt ra, và cũng như nhiều phát minh khác, phải sau 190 lần thất bại, cuối cùng nhóm của GS Tu Youyou mới biết rằng nhiệt độ cao đã phá huỷ các thành phần trong thanh hao hoa vàng, vì thế cần chiết xuất với nhiệt độ thấp. Cần nói thêm, GS Tu Youyou là người được chỉ định đứng đầu Dự án 523 vào đầu năm 1969.
Ngày 4.10.1971, Tu và cộng sự đã chiết xuất được một thành phần trị sốt rét có hiệu quả 100% trên khỉ và chuột. Ngay lập tức, các nhà khoa học đi đến những vùng có dịch sốt rét hoành hành ở Nam Trung Quốc để thử nghiệm trên người. Kết quả cho thấy chất này tốt hơn chloroquine rất nhiều. Năm 1972, Tu báo cáo kết quả thử nghiệm trong một hội nghị quốc gia về Dự án 523 và được đánh giá là đi đúng hướng. Cũng trong năm này, nhóm của GS Tu nhận diện được một loại tinh thể không màu được xem là hoạt chất chính. Họ gọi nó là Qinghaosu, nghĩa là “thành phần cơ bản của Qinghao (thanh hao hoa vàng)” mà ngày nay thế giới gọi là artemisinin.
Nhưng dù GS Tu thành công, mọi chuyện cũng đi vào quên lãng vì Dự án 523 là bí mật quốc gia. Artemisinin tinh chế được chuyển đến chiến trường Việt Nam để hỗ trợ bộ đội Việt Nam và chuyên gia Trung Quốc chống sốt rét. Mặt khác, lúc đó tại Trung Quốc vẫn còn là thời kỳ Cách mạng văn hoá (1966 – 1976), với hàng triệu trí thức bị xử tội và không có một kênh chính thống nào để công bố nghiên cứu.
Nhưng cho đến nay, người góp phần lớn nhất cho việc tìm ra artemisinin vẫn là một chủ đề tranh cãi. Theo Zhiguo Xu và Hepeng Jia, sau khi nguồn tin GS Tu Youyou chiết xuất thành công hoạt chất trị sốt rét từ thanh hao hoa vàng lan đi, nhiều nhóm nghiên cứu độc lập khác thuộc Dự án 523 cho biết họ cũng thành công trong chiết xuất hoạt chất theo những cách khác nhau, thậm chí một số hoạt chất còn có độ tinh luyện cao hơn và hiệu quả điều trị tốt hơn Qinghaosu. Mặt khác, viện Y học cổ truyền Trung Quốc (nay là viện Hàn lâm khoa học y học Trung Quốc), nơi GS Tu làm việc, đã không thể chiết xuất đại trà artemisinin. Thế nhưng theo nhà thần kinh học Rao Yi, khoa trưởng trường Khoa học đời sống thuộc đại học Bắc Kinh và nghiên cứu lịch sử artemisinin trong nhiều năm, mặc dù nhiều nhà khoa học cũng góp phần nhất định trong khám phá, thế nhưng cách thức chiết xuất hoạt chất mà GS Tu đề xuất được xem là bước ngoặt quan trọng trong việc tìm ra artemisinin. (còn tiếp)
Nguồn Sgtt.vn