Hội chứng dạ dày-ruột non
Bệnh nhân bị sốt rét ác tính thể não có thể kèm theo nôn mửa thốc tháo, đi tiêu chảy toàn nước, không có máu, không có chất nhầy và mủ; có triệu chứng đau bụng quặn. Một số trường hợp người bệnh bị mất nước, tụt huyết áp nên đã được y văn gọi là thể “giống tả”. Hội chứng này trên thực tế đã được ghi nhận ở một số trường hợp bệnh nhân, nếu chủ quan không cấp cứu, bù dịch kịp thời thì tỷ lệ tử vong có thể chiếm đến 15%.
Trong sốt rét ác tính, ống tiêu hóa cũng như một số phủ tạng khác có thể bị tổn thương. Thực hiện xét nghệm sinh thiết ruột non thấy có hiện tượng sung huyết mao mạch ở niêm mạc và phù nề ở lớp dưới niêm mạc. Có rối loạn vi tuần hoàn ở dạ dày, ruột; tuần hoàn mao mạch chậm lại làm cho ruột non giảm khả năng hấp thu chất dinh dưỡng. Một số chất giảm hấp thu rõ rệt như chất đường, mỡ, acid amin. Có quan điểm cho rằng nguyên nhân giảm sự hấp thu này không phải do tổn thương niêm mạc mà có thể do hệ thần kinh phủ tạng không được cung cấp máu đầy đủ. Cũng có ý kiến cho rằng do các hồng cầu bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét kết vón đọng lại trong mao mạch ống tiêu hóa làm tắc các mao quản.
Hội chứng bụng cấp
Trên thực tế lâm sàng, một số ít trường hợp bệnh nhân sốt rét thể thông thường và sốt rét ác tính có diễn biến bệnh lý như một hội chứng bụng cấp. Theo Eolian (1954), hội chứng bụng cấp trong các trường hợp này thường có bệnh cảnh lâm sàng giống như viêm ruột thừa, viêm túi mật, viêm tụy tạng đã từng phẫu thuật nhầm lẫn được gọi là “giả ruột thừa viêm”, “giả viêm túi mật”... Việc phát hiện hội chứng bụng cấp ở các trường hợp sốt rét ác tính thể não khó hơn đối với các trường hợp sốt rét thể thông thường.
Theo Giáo sư Bùi Đại, thực tế ở tại một bệnh viện quân y đã có trường hợp bệnh nhân vào viện với triệu chứng đau bụng cấp, người bệnh bị đau vùng hố chậu phải, buồn nôn, dấu chứng Mac Burney dương tính, thậm chí có cả phản ứng thành bụng nhẹ... Bệnh nhân đã được chuẩn bị đưa lên bàn mổ để phẫu thuật với chẩn đoán ruột thừa viêm nhưng các bác sĩ còn lưỡng lự, nghi vấn với hai triệu chứng là người bệnh sốt cao đến 40oC, nhiệt độ này quá cao so với các trường hợp viêm ruột thừa khác và xét nghiệm máu thấy bạch cầu không cao. Đứng trước thực trạng này, bệnh nhân đã được xét nghiệm ký sinh trùng sốt rét bổ sung và phát hiện người bệnh bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum với mật độ ++. Người bệnh được dừng cuộc phẫu thuật ruột thừa viêm đã chuẩn bị và chuyển sang hướng điều trị bệnh sốt rét. Bệnh nhân đã có đáp ứng hiệu quả điều trị và xuất viện.
Cũng theo nhà khoa học Mashaal, 1986; Gurman, 1988 thông báo trên thực tế đã gặp một vài trường hợp bệnh nhân bị mắc bệnh sốt rét do nhiễm Plasmodium falciparum có biến chứng viêm tụy tạng cấp.
Hội chứng bụng cấp ở các trường hợp bị mắc bệnh sốt rét do nhiễm ký sinh trùng Plasmodium falciparum có thể bắt nguồn từ tình trạng viêm tắc nghẽn mao mạch do hồng cầu nhiễm ký sinh trùng sốt rét dính kết trong các vi mạch mạc treo của ruột.
Chẩn đoán sốt rét ác tính thể giống tả hay rối loạn tiêu hóa nặng
Trong chẩn đoán sốt rét ác tính thể phủ tạng, sốt rét ác tính thể giống tả hay rối loạn tiêu hóa nặng được căn cứ vào các yếu tố sau đây:
- Bệnh nhân đang mắc bệnh sốt rét, có triệu chứng sốt cao, bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum;
- Bị tiêu chảy nhiều lần trong ngày, phân toàn nước, không có chất nhầy, mũi, máu;
- Có tình trạng mất nước-điện giải nặng;
- Huyết áp tụt, mạch nhanh, nhỏ.
Cần chú ý, thận trọng khi chẩn đoán rét ác tính thể giống tả đối với những trường hợp sau đây:
- Có nôn mửa, tiêu chảy nhưng không bị mất nước, điện giải và không bị tụt huyết áp;
- Trường hợp người bệnh bị tiêu chảy, phân có chất nhầy, mũi, máu kèm theo đau bụng quặn; cần loại trừ trường hợp bị nhiễm lỵ trực khuẩn hoặc nhiễm khuẩn salmonella phối hợp với bệnh sốt rét.
Khuyến nghị
Mặc dù sốt rét ác tính thể tiêu hóa gây nên tình trạng rối loạn tiêu hóa được biểu hiện bằng hội chứng dạ dày-ruột non, hội chứng bụng cấp thực tế ít gặp trên lâm sàng nhưng người bệnh cần nên cảnh báo và các cơ sở y tế không nên chủ quan, bỏ sót khi chẩn đoán xác định. Nếu bệnh nhân được phát hiện, chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời, hiệu quả thì sẽ hạn chế được tỷ lệ tử vong.
TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh